Porajmos, de vergeten Holocaust

Sinti en Roma in de oorlog

‘Liberté’

Ik heb net de film ‘Liberté’ van Tony Gatlif gezien. Bij mijn weten de enige speelfilm met als hoofdthema Roma in de 2e Wereldoorlog. (Speelt nota bene in Frankrijk.)
De familiebanden, de muziek, hun liefde voor dieren, bijgeloof, drang naar vrijheid ondanks de ontberingen. Ik kwam er met enigszins gemengde gevoelens uit. Ondanks het feit dat ik tot tweemaal toe tot tranen geroerd was.
De cultuur van de Roma wordt enerzijds goed in beeld gebracht, maar anderzijds door overmatig gebruik van clichés bijna een beetje belachelijk gemaakt. En dat vind ik heel jammer en een gemiste kans.
Blijft dat dit filmthema uniek is, de muziek meeslepend. En een aantal scènes zullen mij nog lang bij blijven. Tekenend dat maar liefst acht mensen in de grote zaal van ons plaatselijk Filmhuis belangstelling hadden voor Liberté. Het was zaterdagmiddag, maar toch. New Kids had ongetwijfeld meer publiek getrokken.

Porajmos, de vergeten Holocaust

Al eerder liet ik weten te vermoeden dat de meeste Nederlanders niets tot weinig weten van het leed dat de Roma (=Sinti en Roma, zie mijn eerdere blog) is aangedaan in de Tweede Wereldoorlog en in aanloop daarvan.
De geschiedenisboeken blijven in deze ook zeer in gebreke. Ik kocht onlangs de tweedelig serie ‘Nederland en de tweede Wereldoorlog’, uitgeverij Waanders. Bijna 1.200 pagina’s. Zegge en schrijven was één halve pagina, grotendeels gevuld met foto’s, gewijd aan ‘de zigeuners’.
Pojamos, de vergeten Holocaust. Verbijsterend.

Settela Steinbach

Het beeld van het meisje, dat tussen twee halfgeopende deuren van een treinwagon naar buiten kijkt, staat bij veel mensen in het geheugen gegriefd als een soort icoon van de verschrikkingen van het naziregime. Velen zijn in de veronderstelling dat het een Joods meisje was. Maar deze Settela Steinbach was een Nederlands Sinti-meisje.

De Holocaust gaat het bevattingsvermogen van velen ver te boven. Dat mensen elkaar zoveel leed kunnen aandoen. De Joden waren in de 2e Wereldoorlog zonder twijfel de grootste zondebok c.q. slachtoffer. Maar ook de gehandicapten, communisten, homoseksuelen.
En de ‘zigeuners’: ook zij werden door de Duitsers beschouwd als ‘Untermensch’.
Al vanaf 1930 werden groepen mannen, vrouwen en kinderen uit hun gemeenschap gedwongen gesteriliseerd. Om vermenging met het Arische ras te voorkomen.

Sinti en Roma massaal vermoord

De schattingen omtrent het aantal Sinti-slachtoffers van de 2e Wereldoorlog variëren enorm. Van 220.000 tot 1 miljoen.
Dat op zich zegt ook weer veel. Ze waren veelal nergens geregistreerd. Vogelvrij. Duidelijk is dat wat toen gebeurd is nog altijd diep ingrijpt in de Roma/Sinti-gemeenschap.
Met afgrijzen heb ik gelezen over de manier waarop Josef Mengele met name met Sinti-kinderen (waaronder veel tweelingen) heeft ‘geëxperimenteerd’. Als je geen sterke maag hebt, moet je de volgende passage overslaan. Roma uit heel Europa werden in de 2e Wereldoorlog gedeporteerd (en vermoord) in Auschwitz-Birkenau, Chelmno, Belzec, Sobibor en Treblinka.

Roma in Nederland

In Nederland werden in mei 1944 alle woonwagenbewoners door de Nederlandse politie in een grote razzia bijeen gebracht en naar Westerbork vervoerd. Daar werden de Nederlandse woonwagenbewoners gescheiden van de Sinti en Roma. De eerste groep mocht weer naar huis. De Sinti en Roma werden met name naar Auschwitz/ Birkenau gedeporteerd.
En daar ondergebracht in voormalige paardenstallen. Ze zaten weliswaar bij elkaar, maar de omstandigheden waren er nog slechter dan in de ‘gewone’ barakken.

Josef Mengele’s experimenten

Met name de Sinti werden gebruikt voor medische experimenten, onder leiding van kamparts dr. Josef Mengele. Hij zag ze als niet meer dan een medisch object.
De slachtoffers werden in drukcabines gezet. Ze werden gecastreerd, gesteriliseerd, ingespoten met dodelijke bacteriën en doodgevroren. Er werden drugs-testen op hen gedaan, ze werden langdurig geïsoleerd, reacties op diverse stimuli werden uitgetest. Organen en ledematen werden zonder verdoving verwijderd.

Mengele experimenteerde uitvoerig met jonge zwangere Sinti-vrouwen en tweelingen. De meeste tweelingen waren niet ouder dan 5 jaar.
Hij was zogenaamd heel lief voor ze, en gaf ze snoepjes. Ze vonden hem aardig, deze wolf in schaapskleren. Hij spoot vloeistof in hun ogen in een poging de kleur ervan te veranderen. Hij naaide kinderen aan elkaar. Ook zij werden blootgesteld aan experimentele operaties die werden uitgevoerd zonder verdoving. Hij was geobsedeerd door bloedtransfusies tussen identieke tweelingen. Het is bekend dat hij op die manier enkele van hen heeft laten doodbloeden. Er werden sex change-operaties op hen uitgevoerd. En ook de kinderen kregen injecties met dodelijke bacteriën.
Na de experimenten werden ze doorgaans vermoord en ‘ontleed’.

De straf op zwijgen is levenslang

De taboes binnen de Roma-cultuur maken het extra moeilijk om over deze gitzwarte bladzijde in hun geschiedenis te spreken. Dat speelt mee in de onbekendheid van de gruwelijkheden die hen zijn aangedaan. In een cultuur waar je niet praat over geboorte, dood en seksualiteit moet je de moed zien op te brengen te verhalen over juist die onderwerpen die in het kamp aan de orde van de dag waren.

Mondjesmaat beginnen de overlevenden te spreken. Sinds 2000 gaan Nederlandse Sinti in mei naar het herdenkingscentrum in Auschwitz. Pas in 2005 kregen de foto’s en verhalen van de Nederlandse Roma en Sinti daar een eigen plek.
De Roma hebben nog nooit oorlog gevoerd. Maar men voert tot op heden wel ‘oorlog’ tegen hen.

Voor wie hier meer over wil lezen, zien, horen

(Zie ook mijn blogs Op Sinti bedevaart; Roma en Herdenken in 2015)

Boek, brochure
‘Donkere Dagen’ uitgave van de Stichting Media-PWN
‘Blauwe haren, zwarte ogen’ van Felicita Vos

Films
‘Liberté’ van Tony Gatlif
‘Latcho Drom (Goede reis)’ van Tony Gatlif

Cd’s
‘Weile meer Sinti ham’ (Omdat we Sinti zijn). Een uitgave van de Landelijke Sinti Organisatie

Documentaires
‘Een Volk zonder eigen Land; Een stukje blauw in de Lucht; Muzikanten voor het Leven’ (‘Gipsy Life: Sinti en Roma’ van Bob Entrop)
‘Gypsy Caravan’ (Jasmine Dellal)