Elise Dammers (1921 – 1945), jonge verzetsvrouw

Hoe de tijd het lot kan bepalen

Een jonge, talentvolle vrouw, opgegroeid in het Spiegel in Bussum, kwam waarschijnlijk mede door haar dispuutsgenoot Hannie Schaft in het verzet terecht. Ze stierf aan het einde van de oorlog in Ravensbrück, het grootste en beruchtste concentratiekamp voor vrouwen.

Redelijk zorgeloze jeugd

Elise Dammers werd op 27 mei 1921 geboren. Haar ouders woonden vanaf 1915 in een mooi vrijstaand huis aan de Koningin Emmalaan 17a[1] in de Bussumse villawijk Het Spiegel.

Vader Otto was notaris in Amsterdam en forensde. Als hij met slecht weer thuis kwam, beklaagde hij zich over het feit dat hij, de laan was nog niet geplaveid, door de modder moest ploeteren. Ruim een jaar na de geboorte van Elise overleed Otto heel plotseling, hij was pas 41 jaar. Zijn weduwe Anna Geertruida Dammers – Op ’t Eijnde bleef achter met hun zesjarige dochtertje Willemina Anna en baby Elise.

Elise ging naar de Koningin Emmaschool om de hoek en vervolgens naar de Gooische HBS[2]. Ze was intelligent, sportief, sociaal voelend en zat in het bestuur van de VCJC (Vrijzinnig Christelijke Jeugd Centrale).

Dispuut G.E.M.M.A.

Nadat ze haar HBS-diploma had behaald, ging ze Geneeskunde studeren in Amsterdam. Ze werd lid van de Amsterdamse Vrouwelijke Studenten Vereniging (A.V.S.V.).
Elise kwam in hetzelfde jaar aan als Jo (Hannie) Schaft. Hannie zou door de bestaande disputen ‘te saai’ zijn bevonden en ze lieten haar niet toe.

Samen met twee andere leden[3] besloot Jo daarop in 1939 dispuut G.E.M.M.A.[4] op te richten, in september 1940 officieel erkend door de A.V.S.V.. In 1941 zat Elise in het bestuur, ze was quaestrix.

Schrijnend om nu de foto’s te zien van heerlijke dispuutsweekenden. Van zorgeloze, talentvolle, pittige jonge vrouwen in de bloei van hun leven, die nog geen weet hadden van hoe hun levens kort daarna drastisch zouden veranderen. Voor vijf van de elf dispuutsgenoten van het eerste uur eindigde dit vroegtijdig met de dood.[5] (Zie ‘G.E.M.M.A in oorlogstijd‘.)

Oorlog

De Tweede Wereldoorlog brak uit. In eerste instantie leek het leven min of meer onveranderd door te gaan. Maar langzamerhand keerde het tij. Met name de Joodse bevolking kreeg te maken met een toenemend aantal beperkende maatregelen, en erger. De deportaties en vernietiging van in Nederland wonende Joden was ingezet[6].
De loyaliteitsverklaring[7] die de Duitse bezetter vanaf 1943 aan studenten oplegde, stuitte op verzet bij de leden van G.E.M.M.A.. Een aantal van hen, waaronder Jo en Liesje (zoals Elise door haar dispuutsgenoten werd genoemd) deden al verzetswerk en waren niet van plan daarmee te stoppen. Zo bracht Lies Joodse kinderen naar onderduikadressen en zorgde zij voor valse persoonsbewijzen en voedselbonnen.

Verzet

Niet duidelijk is bij welke verzetsgroep Elise zich had aangesloten. Dat zou de studentenverzetsgroep kunnen zijn die onder andere kinderen uit de crèche tegenover de Hollandse Schouwburg in Amsterdam naar onderduikadressen bracht. (Zie ook ‘Henriëtte Henriquez Pimentel’.)
Op het formulier dat haar moeder in verband met de ‘Eerelijst’ invulde wordt de vraag gesteld: ‘Welke personen kunnen wellicht inlichtingen verschaffen? (met adres)’. Elise’s moeder noemt de naam van mevrouw Jo Dijksterhuis, Zichtlaan (dat moet zijn Gezichtslaan) 48 in Bilthoven. Samen met Pieter ter Beek leidde mevrouw Dijksterhuis de Bilthovense afdeling van de LO (Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers).

Jo(hanna) Dijksterhuis-Hansen was verpleegster van beroep. Samen met haar man Fokke Jan woonde zij in Bilthoven. Op 26 november 1943 werd zij opgepakt en naar Kamp Vught gedeporteerd. Zij werkte daar, net als Elise, bij het Philips-Kommando totdat zij gedeporteerd werd naar Ravensbrück. Ze zal in hetzelfde transport als Elise hebben gezeten, ook zij is daar op 9 september 1944 ingeschreven. Precies een maand later werd Jo naar Neuengamme overgeplaatst. Het is de vraag of zij de oorlog heeft overleefd.

Verraad

Mevrouw Dammers-Op ‘t Eijnde verborg in het ouderlijk huis van Elise aan de Koningin Emmalaan twee Joodse onderduikers: de studente Sophia Elzas uit Amsterdam, net zo oud als Elise, en de 33-jarige Amsterdamse textielinkoper Mozes Cohen. Waarschijnlijk als gevolg van verraad werden Elise en de onderduikers op dinsdagochtend 18 april 1944 door rechercheur en SD-er[8] Maarten Spaans, rechercheur van de Haagse politie, op de Koningin Emmalaan 17a opgepakt.

Deze nu 84-jarige mevrouw De Boer was destijds het overbuurmeisje van Elise. Zij herinnert zich nog tot op de dag van vandaag hoe zij en haar moeder trillend van angst zagen hoe de drie hardhandig werden weggevoerd. In wat zij noemde ‘een rare auto’. Het zal een overvalwagen geweest zijn. Ze was vijf jaar toen het gebeurde, maar het staat nog altijd in haar geheugen gegrift. De moeder van Elise en haar zusje waren op het moment van de overval niet thuis.
Ook herinnert mevrouw De Boer zich nog dat de moeder van Elise op een dag in haar verpleegstersuniform door de straat liep, op weg naar Kamp Vught. Daar aangekomen heeft zij zichzelf aangeboden, in ruil voor haar dochter. De Duitsers gingen er niet op in.

De drie arrestanten zaten, samen met de eveneens opgepakte Joodse Gonda Izaks, een dag in een Bussumse politiecel waarna ze werden overgebracht naar het SD-kantoor in Den Haag. Sophia’s ouders waren al op 5 maart 1943 naar Sobibor gedeporteerd en daar bij aankomst vermoord. De 23-jarige Sophia en haar twee zusjes kwamen in Auschwitz om het leven. Mozes stierf op 20 januari 1944 in Dachau, hij was 33 jaar.
En wat werd Elise’s lot…

Lijdensweg

Oranjehotel en Kamp Vught

Elise werd eerst in het Oranjehotel[9] in Scheveningen gevangen gezet. Daar zal ze niet zachtzinnig en waarschijnlijk vele malen zijn ondervraagd.
Vandaaruit zou zij, volgens haar kampkaart, op 5 juni 1944 ‘binnengekomen’ zijn in Kamp Vught. Vermoedelijk is dat 7 juni 1944 geweest. Op 6 juni ’44 landden de gealieerde troepen op de stranden van Normandië. De nazileiding was bang dat het daar niet bij zou blijven en dat er ook troepen op de Nederlandse kust zouden worden gezet. Het laatste wat Hitler en zijn generaals wilden was dat de oprukkende geallieerden steun zouden krijgen van bevrijde gevangenen. Vandaar dat al de volgende dag de totale bevolking van het Oranjehotel, 1.300 gevangenen, naar Kamp Vught werd overgebracht.
Elise werd in dit kamp vanaf 15 juni te werk gesteld bij het Philips-Kommando, op de afdeling Voorschakelapparatuur[10].

Vanuit Kamp Vught schreef Elise op 16 juli 1944 een brief geadresseerd aan dr. H.J. Heering, predikant van de Remonstrantse Gemeente Naarden-Bussum. Zijn vrouw was bevallen van een dochter. In haar brief feliciteert Elise hun. Een paar citaten uit deze brief, die pas een jaar later werd bezorgd bij de familie Heering:
‘… dat dit kind maar veel mag vergoeden en verzachten… Ik zou het graag zien… Ook schrijf ik hier, Moeders brief, die ik 13 juli ontving… Geld niet ontvangen. Wanneer, hoe en hoeveel verzonden? Maag prima. Pakjes groot feest. Brieven nog meer. Kijk ik elke week naar uit… Maak je leven aangenaam, dan doen wij hier ook… God heeft zijn doel… Jullie Lies.

Ontruiming Kamp Vught

In het in augustus 2024 uitgekomen boek ‘Wraak op het verzet – Hoe de laatste maanden van Kamp Vught vele honderden levens kostten’ is te lezen dat op dinsdag 5 en woensdag 6 september 1944 heel Kamp Vught in allerijl was ontruimd. Dinsdag 5 september is de geschiedenisboeken ingegaan als ‘Dolle Dinsdag’, de dag waarop het nieuws rondging dat de bevrijding op handen was.
Ook de gevangenen in Kamp Vught dachten dat de oorlog voorbij was. Ze waren ervan overtuigd dat ze het hadden gered, en vielen elkaar om de hals. De geallieerde opmars stokte echter, en uiteindelijk werd het grootste deel van Nederland pas op 5 mei 1945 bevrijd.

Op die dinsdagmiddag 5 september 1944 kwam bij kampcommandant Hans Hüttig de instructie binnen van de hoogste SS-chef in Nederland. In twee dagen tijd ontruimden de nazi’s het kamp. Alle 3.450 gevangenen gingen op transport. 2.800 mannen naar concentratiekamp Sachsenhausen, de 650 vrouwen naar Ravensbrück. De treinen reden drie dagen en nachten door, met op elkaar geperste menselijke vracht. De gevangenen moesten staan, zonder eten, drinken en zuurstof, in de urine en uitwerpselen, terwijl om hen heen de een na de ander bezweek. Ook Elise heeft dit moeten ondergaan.

‘We zitten in een beestenwagen op onze hurken. Veertig mensen kunnen hier in, maar wij zijn met ons tachtigen ….. Drie lange dagen en nachten.’
(Uit: Corrie Ten Boom, Gevangene en toch…, blz. 82.)

Ravensbrück en Horneburg

Samen met de andere vrouwen uit Vught kwam Elise op 9 september 1944 in het beruchte vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück aan. Precies een maand later werd zij overgebracht naar Kamp Horneburg, dat in oktober 1944 was ingericht als buitenkamp van concentratiekamp Neuengamme. In Horneburg was sinds juli 1943 Valvo gevestigd, een fabriek die radio-onderdelen vervaardigde.
Elise zal daar als dwangarbeidster voor Valvo onderdelen hebben moeten maken. Er werkten daar enkele honderden joodse vrouwen, van wie velen uit Nederland en Hongarije kwamen.

Ruim drie maanden, later op 13 januari 1945, stierf Elise officieel aan tyfus. Haar overlijden is echter niet opgetekend in Horneburg, maar in Ravensbrück.

Bij Herinneringscentrum Kamp Vught wisten zij mij dit te vertellen:
‘Horneburg was een buitenkamp van Kamp Neuengamme. Hier werden radiobuizen gemaakt, iets waar veel vrouwen door het Philips-Kommando al ervaring mee hadden. Voor wat betreft het ‘slepen’ met gevangenen; het was niet ongebruikelijk dat gevangenen die nog tewerkgesteld konden worden regelmatig werden verplaatst. Waarom Elise uiteindelijk weer terug kwam in Ravensbrück is moeilijk te zeggen.’

Doodgeknuppeld

De werkelijke toedracht is hoogstwaarschijnlijk als volgt.
In Kamp Horneburg, waar Elise te werk was gesteld vanuit Ravensbrück, waren de Duitsers er achter gekomen dat Elise een joodse medegevangene zou hebben geholpen bij het bedenken van een ontsnappingsroute. Voor straf werd ze urenlang met een knuppel geslagen. Vervolgens is ze weer op transport naar Ravensbrück gesteld, waarschijnlijk als vervolgstraf. Ravensbrück had in die tijd als bijnaam ‘Die Hölle der Frauen’, de vrouwenhel…
Een paar dagen na de zware mishandeling is Elise daar gestorven aan hersenletsel. Ze was nog geen 24 jaar.

In een interview met dominee Heering in 1997 in Trouw zei hij: ‘ … één van mijn liefste catechisanten die joden in huis had, is in Ravensbrück doodgeknuppeld’. Hij zal gedoeld hebben op Elise.

De mishandeling wordt ook door de moeder van Elise aangegeven als doodsoorzaak. Dit valt te lezen in de aanvraag die haar moeder na de oorlog deed om de naam van haar dochter op de ‘Eerelijst der namen van hen, die voor het Vaderland zijn gevallen’ te krijgen. Op de vraag ‘Wat heeft gevallene in gevangenis of kamp ondervonden’ antwoordde haar moeder: ‘Geslagen met een knuppel, waardoor hersenbloeding in wording, hiermede enige dagen op transport, daarna overleden’.

Poëziealbum

Elise’s poëziealbum ligt in het documentatiecentrum van de Historische Kring Bussum. Hoe dat daar is terechtgekomen is niet bekend. In dit album vond ik het gedicht dat haar moeder voor Elise schreef op 12 maart 1933. Daar spreekt zoveel liefde uit. Een van de coupletten snijdt door je ziel met de kennis van nu van wat er in de oorlog met haar dochter is gebeurd:

Nee, ik vergeet je niet
Mijn kind in al mijn dagen
Waar ook mijn oog U ziet
Zal ik steeds Uw zorgen dragen

Dispuutgenoot Mien Hekket

Mien (W.J.) Hekket was een dispuutsgenoot van Elise, zij kwam in september 1940 bij G.E.M.M.A. aan.
Van 27 augustus 1944 t/m 12 januari 1945 hield Mien een oorlogsdagboek bij dat bijzonder goed geschreven schijnt te zijn. Dit document is waarschijnlijk het enige door een Alkmaarse vrouw geschreven oorlogsdagboek dat bewaard is gebleven.
In dit dagboek zijn ook brieven opgenomen die Mien na de oorlog schreef. In een van die brieven die ze naar haar Amerikaanse penvriendin Milly stuurde, d.d. 7 december 1945, heeft zij het ook over Elise:
‘… one of the finest girls I have ever met, died after the Nazis had been given blows all over her body during a few hours (her crime was that they had detected that she had tried to help a Jewish friend to escape the Gestapo)’.

De zus van Elise

De huidige bewoners van de villa die ooit Elise’s ouderlijk huis was, wisten niets van deze geschiedenis. Toen ik hen daar onlangs over vertelde waren ze diep onder de indruk. Het huis heeft een monumentenstatus en toen zij zo’n 25 jaar geleden zochten naar gegevens van originele details van het huis hebben zij in dat kader Willemina, de zus van Elise, weten te traceren. Willemina bleek een kordate, ongetrouwde dame van in de 80, die in de Gooische Warande in Bussum woonde en nog een foto had van het huis in oorspronkelijke staat. Het aanbod aan haar om het huis nog eens te bekijken nam ze van harte aan. Tijdens haar bezoek zei ze niet veel. Wel dat ze er goede en minder goede tijden had meegemaakt. En dat haar zus ‘beroemd’ was geworden. De huidige bewoners voelden aan dat ze er verder niet over wilde praten.

Eerbetoon

Beroemd. Het is maar hoe je het noemen wilt. Je zus, verzetsheldin.
Gelukkig is Elise Dammers niet geheel in de vergetelheid geraakt. Er is het nodige aan documentatie over haar te vinden. Zelf heb ik dat aangevuld en vooral bij elkaar weten te brengen.

In de Verzetsheldenbuurt in Bussum-Zuid is in mei 2020 een herdenkingsplaquette bevestigd aan de muur van een woning aan de P.M.R. Versteeghstraat. Daarop staat haar naam vermeld, er is in die buurt een straat naar haar vernoemd, het Elise Dammershof. Als aanvulling op deze plaquette is op 4 mei 2023 een informatiebord onthuld met daarop van elk van de elf vernoemde verzetsmensen een foto en een korte levensbeschrijving. Een QR-code verwijst naar een speciale webpagina[11] op de website van de Historische Kring Bussum, waar meer achtergrondinformatie over deze verzetsmensen te vinden is.

Ook in de onlangs geopende permanente expositie Vrouwen in Verzet in het Noord-Hollands Archief in Haarlem ontbreekt haar naam en foto niet. Ik heb dit archief kunnen voorzien van aanvullende informatie.

Onlangs heb ik het Verzetsmuseum in Amsterdam op hun verzoek informatie en beeldmateriaal over Elise aangeleverd. Tot dan hadden ze nog niets over haar.
In het archief van de Historische Kring Bussum bevindt zich dus het poëziealbum van Elise.
Eerder schreef ik voor het tijdschrift Spiegelschrift een beknopt artikel over Elise.

Het veelbelovende leven van Elise Dammers, de moedige, strijdbare studente, werd door haar dappere daden in de kiem gesmoord. Ze moest het met de dood bekopen.

---

[1] Dit pand, gebouwd in 1902 en ontworpen door architect G.J. De Vos, is nu Gemeentelijk Monument.

[2] De Gooische HBS heet nu het Goois Lyceum.

[3] Waarschijnlijk waren dat Nel Luyting en Annie van Calsum.

[4] G.E.M.M.A. staat voor ‘Gemmare e minoribus appetinus’. Vertaald: ‘Uit de kleine dingen streven wij naar het grote’. De meisjes van andere disputen noemden GEMMA spottend ‘Geen Enkel Meisje Meer Alleen’.

[5] Hannie Schaft werd in de duinen bij Bloemendaal gefusilleerd. Sonja Frenk en Dora Korijn werden vermoord omdat ze Joods waren. Phine Kits van Heijningen kwam om bij het bombardement in Euterpestraat (nu Gerrit van der Veenstraat) in Amsterdam gebombardeerd. Bij dat bombardement kwamen 4 SD-ers en 65 burgers om, waaronder Phine, haar moeder en een van haar zussen.  

[6] In de zomer van 1942 begonnen de massale deportaties. In mei 1940 telde Nederland naar schatting 140.000 Joden. Ongeveer 101.800 van hen zijn vermoord of door ziekte en uitputting om het leven gekomen. 

[7] Tijdens de oorlog waren veel studenten actief in het verzet. Vanwege het studentenverzet liet de bezetter studenten vanaf 1943 een loyaliteitsverklaring tekenen waarin ze beloofden niets te ondernemen tegen de bezetting. Het overgrote merendeel van de studenten weigert te tekenen en werd daarop uitgesloten van de universiteit.

[8] SD staat voor Sicherheitsdienst. Het was de staatsinlichtingendienst van nazi-Duitsland.

[9] Het Oranje Hotel was de bijnaam voor de Scheveningse gevangenis tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ruim 25.000 mensen zaten hier tussen 1940 en 1945 opgesloten voor verhoor en berechting. Ze waren opgepakt vanwege verzetsdaden, maar ook zaten er Joden, communisten, Jehova’s getuigen en zwarthandelaren.

[10] Met het Philips Kommando werd de groep gevangenen bedoeld die in Kamp Vught in de daar gevestigde werkplaats van Philips te werk werd gesteld.

[11] https://www.historischekringbussum.nl/qr-verzetsmensen

BRONNEN

Arolsen Archives;
Historische Kring Bussum;
D.A. Hooghiemstra, ‘De geest in dit huis is liefderijk: het leven en De Werkplaats van Kees Boeke (1884-1966)’, 2013;
Joods Monument;
Ad van Liempt, ‘Wraak op het verzet – Hoe de laatste maanden van Kamp Vught vele honderden levens kostten’. Balans 2024;
NIOD;
Oorlogsbronnen;
Open Archieven;
Politiedagrapporten 1945 uit Archief Gooi en Vecht Historisch;
Stadsarchief Amsterdam;
Stichting Vriendenkring Neuengamme;
‘Vuile handen’, H.J. Heering, Trouw 28 november 1997;
‘Wraak op het verzet’, Volkskrant 31 augustus 2024;

FOTOVERANTWOORDING

De foto van Elise Dammers en van dispuut G.E.M.M.A. zijn afkomstig uit de Beeldbank WO2 van het NIOD.